Portret

"Dzieją się różne tragedie, ale nic z nich nie wynika. Co pewnie jest istotą tragedii" - mówi jeden z aforyzmów Sławomira Mrożka. "Portret" (prapremiera 14 listopada 1987) rozwija tę myśl. Czyni to tym pełniej, że m.in. poprzez częste odwołania do polskiej tradycji literackiej. Są w Mrożkowym dramacie parafrazy"Dziadów", aluzje do "Kordiana", nawiązania do Gombrowicza, a nawet cytat z "Ducha dziejów" Miłosza. Kazimierz Dejmek, reżyser przedstawienia, do tropów literackich dodał teatralne: sceny z "Dziadów" Swinarskiego. W "Portrecie" tradycja nie służy już Mrożkowi do wysublimowanych szyderstw i intelektualnych zabaw. Tym razem artysta szuka w niej potwierdzenia własnej interpretacji fragmentu (jakże ważnego) ludzkich dziejów. Z ironisty i obrazoburcy staje się filozofem i moralistą. W "Portrecie" Bartodziej, zdeklarowany komunista, ślepo wierzył Stalinowi i jego nadwiślańskim namiestnikom. Dla tej wiary nie zawahał się donieść na przyjaciela. Anatol poszedł za kratki. Wcześniej jednak ukrywał się po lasach, albowiem wiara Bartodzieja była mu zdecydowanie obca. Po piętnastu latach dawny reżimowiec i opozycjonista spotkają się ponownie. Teraz Anatolowi wypadnie grać rolę kata, a Bartodziejowi ofiary. Kiepskie to jednak "aktorstwo". Ale czy stać na lepsze ludzi, którzy nie mogą zrozumieć samych siebie? Którzy nie potrafią ułożyć w logiczną całość swoich popękanych życiorysów? Dla których pojęcie "słusznej sprawy" utraciło wszelki sens?