Rotunda - zamojska cela śmierci

Rotunda Zamojska - okrągła ceglana budowla powstała w latach 1825 - 1831, jako działobitnia, po włączeniu Zamościa w granice Królestwa Kongresowego. Położona w odległości około 500 metrów od głównego pierścienia murów twierdzy zamojskiej, w XIX wieku, oblana wodą, tworzyła wysuniętą, trudną do sforsowania redutę. Stanowi dziś rzadki, w skali Polski, przykład rozwiązania fortyfikacyjnego. Niestety, jej ponure wojenne losy stanowią też tragiczny pomnik cierpienia i męczeństwa ludności Zamojszczyzny. W 1940 r. w budynkach tzw. Rotundy Zamojskiej (ul. Droga Męczenników Rotundy) działobitni wzniesionej w latach 1825 - 1831 Niemcy utworzyli więzienie śledcze (Gefangenen - Durchgangslager Sipo). Więzienie pełniło też funkcję ośrodka przesiedleńczego dla Polaków wysiedlonych z miejscowości na terenie Zamojszczyzny. Rotunda stała się miejscem kaźni dla tysięcy Polaków i obywateli ZSRS. Byli oni poddawani przez Niemców brutalnym przesłuchaniom, przeprowadzanym w więzieniu oraz w siedzibie gestapo przy ul. Przybyszewskiego. Wielu aresztantów umierało w wyniku tortur i obrażeń doznanych podczas przesłuchań. Część więźniów z Rotundy Niemcy wywozili do obozów koncentracyjnych. Dokonywano tu również licznych, zbiorowych egzekucji. Egzekucje miały miejsce praktycznie do końca funkcjonowania więzienia. W lipcu 1944 r. , kilka dni przed zajęciem Zamościa przez oddziały Armii Czerwonej, Niemcy rozstrzeliwali co piątego więźnia. Ciała pomordowanych zakopywano w zbiorowych grobach, okresowo także palono, a ich prochy wrzucano do fosy. Szacuje się, że przez tutejsze cele więzienne przeszło ponad 50 000 osób, a około 8000 z nich zginęło. Słowo Rotunda po dziś dzień budzi grozę mieszkańców Zamojszczyzny, wśród których większość straciła tu kogoś z bliskich. W Polsce jednak mało znane są tragiczne wydarzenia związane z tą wielką celą śmierci, a temat ten nigdy nie był przedmiotem realizacji filmowej.