Żydzi z Nowego Targu

W odcinku odwiedzimy muzeum w Nowym Targu. Jego pracownicy opowiedzą nam historie nowotarskich Żydów. Pokażemy wnętrza muzeum, opowiemy, jak wygląda poszukiwanie dokumentów. Oprowadzimy widzów po najważniejszych miejscach w mieście i okolicach, pokazując pamiątki ważne dla żydowskiego przedwojennego życia. Zastanowimy się, co oznacza termin "nieznani sprawcy". Pierwsi Żydzi pojawili się w Nowym Targu w czasie jego lokacji w 1346 r. Starosta Adam Kazanowski zasłynął jako pierwszy, który zaczął sprowadzać ich na Podhale. Społeczność żydowska dynamicznie się rozwijała. W 2. połowie XIX w. w Nowym Targu mieszkało ok. 400 Żydów (7% ogółu ludności miasta), a u progu I wojny światowej ponad 1300 (15%). Przed I wojną pobieranie myta za przejazd przez mosty na Czarnym i Białym Dunajcu było zajęciem Żydów, m.in. Szai Ajzensztoka, opisanego przez Jana Kasprowicza. W okresie międzywojennym prawie wszystkie kamienice w Rynku i większość sklepów znajdowały się w rękach żydowskich. Żydzi byli właścicielami ok. 30% podmiotów gospodarczych. W czasie okupacji Żydzi zostali skierowani do obozu pracy na Borze w Nowym Targu. Później Niemcy utworzyli w maju 1941 r. getto żydowskie w okolicach ulicy Krasińskiego, w którym zgromadzono ok. 2500 ludzi. Zostało ono zlikwidowane 30 sierpnia 1942 r. Część Żydów wysłano do obozu koncentracyjnego w Bełżcu, a resztę rozstrzelano na miejscu na cmentarzu żydowskim. Dokonano egzekucji od 400 do 2000 osób, pochowanych później w masowym grobie. Jedynym Żydem, któremu udało się uciec z rozstrzeliwania, był Dawid Grasgrin, przed wojną handlarz dorożkami i końmi. Ukrył się w klasztorze na Słowacji, a po wojnie powrócił do Nowego Targu. Został przewodniczącym Gminy Żydowskiej i rozpoczął starania o zwrot synagogi, która w okresie PRL - u zamieniona została na kino. W swoim domu przyjmował Żydów będących w drodze do Palestyny i powracających na Podhale po wojnie, gdyż ich własne domy zostały już zajęte. Został zastrzelony w swoim mieszkaniu 10 lutego 1946 r. przez nieustalonych sprawców.